Pet godina crnogorskog osvajanja slobode

Autor: Milorad Vukašinović, novinar i publicista

Za analitičara Dušana Lekovića sećanje na trideseti avgust je mnogo više od poraza crnogorskog vladajućeg režima i predstavlja istinski nezvanični dan demokratije jer je prvi put u istoriji crnogorskog parlamentarizma jedna trodecenijska autoritarna vladavina poslata u političku istoriju. Za Lekovića trideseti avgust je simbol kraha višegodišnje represije, oportunizma, populizma, ali i konfiktne retorike, nepotizma i bestidnog prekrajanja istorije. Simboliku tridesetog avgusta Predrag Popović, nekadašnji predsednik Narodne stranke Crne Gore, posmatra iz perspektive položaja srpskog naroda i promijenjenog ambijenta u kojem živimo. On ukazuje na jedan gotovo uhodani kliše u kojem su, pre promene vlasti, Srbi bili gurnuti u status drugorazredne nacije, bez osnovnih nacionalnih prava. Analizirajući sadašnji položaj Srba u Crnoj Gori, iskusni političar naglašava da je Srpska pravoslavna crkva odbranila svetinje, što se odrazilo na položaj srpskog naroda, koji se više ne tretira kao narod parija. Popović ukazuje i na određene političke promene, poput onih  da su se srpske partije izborile za značajne državne funkcije, ali i naglašava činjenicu da se srpske kulturne i nacionalne institucije polako vraćaju u onaj status koji su nekada imale. Na sličnom fonu su i opažanja sociologa Bojana Panaotovića za kojeg je situacija u Crnoj Gori „drastično bolja” u odnosu na atmosferu uoči tridesetog avgusta 2020. godine, ali i ističe da smo danas pet godina posle izbora daleko od onih ideala i snova o kojima su maštali građani koji su se borili protiv Mila Đukanovića.

Iskušenja tranzicije

U proteklih pet godina Crna Gora je imala tri vlade čiji su učinci veoma upitni. Prva vlada Zdravka Krivokapića koja je nedobronamerno označavana i kao „crkvena vlada” veoma brzo je otišla u političku istoriju, prvenstveno zbog nedostatka elementarnog legitimiteta u parlamentu. U delu koji se odnosio na identitetska pitanja ova vlada je iskazala neočekivan kontinuitet sa politikom Mila Đukanovića. Setimo se samo sukoba ondašnjeg premijera sa ministrom pravde Leposavićem, a povodom rezolucije o Srebrenici, koju je ovaj istaknuti intelektualac osporavao i sa pravnog i sa moralnog stanovišta. Mada je ustanovljena uz podršku i blagoslov Crkve, ova vlada nije imala snage da potpiše Temeljni ugovor, uz nesuvisla objašnjenja svojevremeno ponuđena javnosti. Druga vlada Dritana Abazovića, sklepana na brzinu i uz manjinsku podršku DPS, imala je kakve-takve učinke, a prvenstveno ćemo je pamtiti po potpisivanju Temeljnog ugovora sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Nema sumnje da je ovim činom Abazović pokazao politički talenat. Uz to imponovala su i njegova interesovanja za šire političke i društvene teme, pa i epohalna pitanja, koja je obradio u svojoj knjizi Kritika globalne etike, kojom je stekao simpatije srpske kulturne i društvene javnosti. Konačno, treća i aktuelna vlada Milojka Spajića, predsednika Pokreta Evropa sad (PES), predstavlja konglomerat različitih partija i kao takva ponekad liči na nekadašnji Socijalistički savez radnog naroda. Reč je o vladi koja ima nesporan legitimitet, i u kojoj učestvuju istaknuti politički predstavnici Srba, ali nema sumnje da je reč o kabinetu koji nema snage za jednu vrstu suštinskog zaokreta na unutrašnjem, a kamoli spoljnopolitičkom planu.

Za Nebojšu Medojevića, lidera Pokreta za promjene, Spajićeva vlada je paradigma kontinuiteta politike bivšeg režima, uz napomenu da je slučaj imenovanja Ranka Krivokapića za savetnika Ervina Ibrahimovića u Ministarstvu inostranih dela, poslednji primer takve politike. Poslednji događaji u Crnoj Gori pokazuju da je aktuelna vlast nespremna za radikalan raskid sa politikom DPS koju označava kao „političko krilo organizovanog kriminala”. Lider Pokreta za promjene posebno oštro je kritikovao sadašnji pritvorski status Duška Kneževića koji bi morao da bude krunski svedok u slučajevima budućih suđenja čelnicima bivšeg režima. Izvesni nagoveštaji se naslućuju u slučajevima hapšenja Milivoja Katnića i drugih, a koji se suočavaju sa optužnicama za organizovani kriminal, ali bez privođenja glavnih aktera te politike. Kao dobro obavešten političar, Nebojša Medojević naglašava da je još u maju 2020. godine, uoči istorijskih izbora, uz posredovanje engleske ambasade sačinjen „faustovski pakt sa Đukanovićem”, po kojem će se ovaj mirno povući iz politike, uz amnestiju od krivične odgovornosti. Izgleda da je sve ostalo bilo stvar tehnike i postizbornog inženjeringa, u kojem su moguće koalicije svih sa svima.

Što se spoljnopolitičkih tema tiče, izvesna očekivanja poput onih o povlačenju priznanja Kosova, pokazala su se kao ambiciozna. Kao članica NATO-a Crna Gora je poslušno sledila direktive briselske birokratije, od uvođenja sankcija protiv Rusije, do kontroverzne odluke o slanju vojnika u Ukrajinu, zaključno sa prihvatanjem nemačke inicijative u Skupštini Ujedinjenih nacija, kojom je crnogorska diplomatija podržala predlog rezolucije o „genocidu u Srebrenici”. Posebna tema su odnosi sa tzv. susedima gde se crnogorska diplomatija ponaša veoma servilno, a u ime zacrtanog cilja prijema u Evropsku uniju, koja još uvek deluje kao daleka perspektiva. Ova doza servilnosti naročito dolazi do izražajima u odnosima prema Hrvatskoj, čija se diplomatija povišenim tonom i drsko meša u unutrašnje poslove Crne Gore (primer zahtev za preimenovanjem naziva bazena koji je u Kotoru dobio ime po slavnom vaterpolisti Zoranu Gopčeviću).

Opisujući raspoloženje Srba u Crnoj Gori i Boki na petogodišnjicu osvajanja slobode, pisac Nikola Malović, podseća na proces dolaženja do odgonetke Pantalone: Uđeš na jednu rupu, izađeš na dvije, a kad misliš da si izašao, tek si unutra. Šta je to? Kao plod opštenja između ambasada, ginisovskih opozicionih političkih ega, crkve i službi – Crna Gora je finalmente dobila Murtu. Naime, tridesetog avgusta 2020. godine, trebalo je da dođe do smjene sistema, a ne režima. Budući da je takva promjena, posebno u malim geografijama, nemoguća bez globalnog miješanja karata , ova sitna pauza sa Srbinom na čelu parlamenta, koji glasa da crnogorska čizma može u Ukrajinu, služi da se Srbi ne dosjete da su izigrani opet.

Višak istorije

Mada su sve tri tranzicione vlade u poslednjih pet godina bile sastavljene kao instant- građanske, utisak je da poslednji događaji pokazuju da je savremena Crna Gora daleko od istinski građanske države. Štaviše, nastavljeno je s praksom da je sve što je građansko u svojoj suštini antisrpsko. Dobar primer za ovakvu tvrdnju je nedavna dodela nagrade za književnost Bećiru Vukoviću koji je zbog srpske nacionalne orijentacije proglašen četnikom. Sličan se utisak nameće i posle događaja u Gornjem Zaostru i postavljanja „spomenika Pavlu Đurišiću” koja je potvrdila da izgleda jedino Srbi u Crnoj Gori nemaju pravo na utvrđivanje istorijske istine, za razliku od ostalih nacionalnih zajednica koje otvoreno slave saradnike okupatora kao nekakve borce za slobodu. Da ne govorimo o izmišljotinama „dukljanske istoriografije” o ujedinjenju 1918. godine i izmišljenim velikosrpskim pretenzijama Beograda koji jedini u regionu priznaje istinski crnogorsku samostalnost. Uz sve to se u delu crnogorske javnosti Srpska pravoslavna crkva uvredljivo označava kao „Crkva Srbije” čime se negira petrovićevska tradicija i istorija Crne Gore.

Većina naših sagovornika saglasna je u oceni da je krajnje vreme da se ispravi tendencija revizije istorije Crne Gore, posebno u delu koji se odnosi na zakonsku upotrebu srpskog jezika i ćiriličkog pisma kojim govori velika većina pravoslavnog življa. Za Predraga Popovića rezultati popisa potvrdilu su tezu o Srbima i Crnogorcima kao jednom narodu, jer su pokazatelji o pripadnosti kanonskoj Crkvi i srpskom jeziku srušili veštačke podele koje je decenijama kreirao Đukanovićev režim. Tu su i ostale teme iz bliže i dalje prošlosti, poput povratka Njegoševe zavetne crkve na Lovćenu, što je za veliku većinu Srba u Crnoj Gori „rana neprebolna”. Uz sve ovo poželjna je i promena obrazovnog procesa i posledično narativa o nacionalnim temama, jer Srbi su narod koji je najzaslužniji za postojanje Crne Gore, koja je nastala na Kosovskom zavetu.

Budućnost je počela?

Nema sumnje da je u uslovima promene geopolitičke paradigme sasvim izvesno slabljenje globalnog uticaja Evropske unije, čije su akcije još uvek aktivne na Balkanu. U određenim kuloarima EU Crna Gora se pominje kao navodno nova članica, pa je utisak da je tom cilju podređena njena ukupna spoljna i unutrašnja politika. Kako je narativ Unije u poslednje vreme otvoreno antisrpski, nije čudo da vlasti u Podgorici slede direktive briselskih komesara. Tome u prilog idu i poslednji gestovi vlade i nekorektan odnos prema zvaničnom Beogradu koji je prvi pritekao u pomoć prilikom gašenja katastrofalnih požara. Za sociologa Bojana Panaotovića povremeni šumovi na relaciji Beograd – Podgorica ne bi smeli da dovedu u pitanje ukupan utisak o poboljšanju međusobnih odnosa, odnosno činjenicu da se ispod površine zvaničnih relacija pojavljuju znaci približavanja, koje ovaj istaknuti analitičar uočava u imenovanju Andrije Mandića za predsednika skupštine, kao i u činjenici da 90 procenata lokalnih opština drže prodemokratske stranke koje odbacuju prtljag prethodnog režima. Razume se da nije bez značaja i najavljena borba protiv korupcije i kriminala, kao i raskrinkavanje nezakonitog ponašanja pripadnika ANB prema istaknutim Srbima, o čemu je bilo reči u parlamentu.

Utisak je, međutim, da se iza rasprava o velikim temama kriju i neočekivane opasnosti po budućnost Crne Gore na koje je ovih dana ukazao Nebojša Medojević. On je  upozorio na ozbiljne demografske promene u Crnoj Gori koje se odvijaju pod uticajem šireg geopolitičkog koncepta „neoosmanizma”. On tvrdi da je reč o organizovanom i dugoročnom procesu koji može trajno izmeniti identitet države. Dok se vlast i opozicija bave ideološkim podelama i simboličkim raspravama, u pozadini se odvija masovna i tiha islamizacija. U Crnoj Gori već živi više od 100.000 državljana Turske, Azerbejdžana i drugih islamskih država. Samo turski državljani su do sada registrovali više od 5000 kompanija, uglavnom u Podgorici i Budvi, i to u oblastima građevinarstva, trgovine i ugostiteljstva, poručio je Medojević. On je naveo da bezbednosne službe ne prate ovaj proces, niti se, kako tvrdi, vrše detaljne provere prilikom izdavanja radnih i boravišnih dozvola.

U svakoj državi koja drži do svog identiteta i tradicije, priliv od 20 procenata stanovništva iz jedne zemlje bio bi signal za uzbunu. Kod nas to nije slučaj, jer je sistem zarobljen korupcijom i ličnim interesima pojedinaca na vlasti, istakao je lider PzP-a. Prema njegovim rečima, Crna Gora se danas nalazi u procesu raspadanja na više ravni – biološkoj, kulturološkoj, verskoj i identitetskoj. Prostor ostaje, ali stanovništvo se menja. Kao generacija pokazali smo da ne zaslužujemo ovu državu i ovu teritoriju. Za šake dukata najpre smo prodali zemlju, potom državu, a na kraju i svoj identitet i dušu, naglasio je Medojević. O svemu rečenom, baš na petogodišnjicu osvajanja slobode, treba ozbiljno razmisliti.

LITERATURA:

Vukašinović, M. (2006). Trenutak istine, Evropa nacija, Beograd

Vukašinović, M. (2023). Misliti prostorno, SAJNOS, Novi Sad