Žene koje su se izborile da budu deo Velike narodne skupštine 1918.
Bunjevke i Srpkinje iz Subotice koje su učestvovale 25. novembra 1918. na Velikoj narodnoj skupštini Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena koja je održana u Novom Sadu, istorija je zaboravila. Osim Mare Malagurski Đorđević, ni po jednoj od njih nije nazvana niti jedna ulica ili trg u Subotici.
O njihovim životima malo se zna, a reč je o pet žena koje su bile političarke, književnice i humanitarke. Začetnice ženskog pokreta u Subotici i sa drugim organizacijama koje su vodile žene, na primer Jevrejkama.
Velikoj narodnoj skupštini tada je prisustvovalo pet delegatkinja iz Subotice: tri Bunjevke - Manda Sudarević, Mara Malagurski i Katica Rajčić, kao i dve Srpkinje - Anastazija Manojlović i Olga Stanković. Tada su prvi put Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu prisustvovale žene, iako nisu imale pravo glasa u tadašnjoj državi. Ovih pet Subotičanki unelo je u Vojvodinu evropski duh i postavilo temelje rodnoj ravnopravnosti. Ipak, o njima se malo zna.
Najpoznatija je Mara Malagurski Đorđević. Rođena je 20. decembra 1894, a rodoljubiva osećanja izrazila 1918. šivenjem trobojki kojima je dočekana srpska vojska, aktivno se uključivši u politički život grada. Potekla je iz ugledne subotičke bunjevačke porodice i, uz ostalo, u Londonu studirala engleski jezik. Bila je jedan od najvećih boraca za samobitnost bačkih Bunjevaca, ali i afirmisan prozni pisac i udata za senatora Dragoslava Đorđevića. Jedna ulica u Subotici nosi njeno ime.
O značaju ovih žena za Rič Bunjevačke matice govori i dr Ivana Spasović, istoričarka u Arhivu Srpske akademije nauka i profesorka Fakulteta za kulturu i medije. Kako je rekla, u vreme Prvog svetskog rata, 1916, u izbeglištvu u Ženevi, Članice Srpskog narodnog ženskog saveza, osnovanog 1906. na čelu sa Savkom Subotić, poslale su javni apel Internacionalnoj feminističkoj alijansi da se spreči deportacija devojaka i žena od 13-40 godina u Austriju, gde su izložene krajnim poniženjima.
- Na dan zasedanja Skupštine u Novom Sadu, umrla je Savka Subotić. Kada su, tokom novembra 1918. u 200 izbornih jedinica na teritoriji Bačke, Banata i Baranje, birani poslanici za predstojeću Veliku narodnu skupštinu na kojoj će se te oblasti, neopozivo, prisjediniti Kraljevini Srbiji, pravo glasa su, prvi put u istoriji Evrope, imale i žene. Štaviše, njih sedam – Milica Tomić, Mara Malagurski, Anastasija Manojlović, Marija Jovanović, Olga Stanković, Katica Rajčić i Manda Sudarević – izabrane su za poslanice te skupštine - kaže dr Spasović.
Manda Sudarević je bila supruga Vranje Sudarevića. Bila je aktivna u Dobrotvornoj zadruzi Bunjevaka, i bavila se humanitarnim radom. Pošto je u gradu bio i veliki broj obolelih srpskih vojnika koji su 13. novembra 1918. došli i Subotičanima doneli slobodu, predsednica Dobrotvorne zadruge Srpkinja Subotice, Mica Radić pokrenula je akciju pomaganja vojnicima. Uređena je bolnica sa 200 kreveta i svim neophodnim sadržajima, a među članicama Odbora koji formiran bile su i Manda Sudarević, Kata Prčić i mnoge druge. Najmanje podataka ima o Katici Rajčić, osim što se u periodici navodi da je bila aktivna u mnogim humanitarnim aktivnostima, dok su Srpkinje Anastazija Manojlović i Olga Stanković bile aktivne u Dobrotvornoj zadruzi Srpkinja Subotice. Organizovale su sakupljanje hrane, odeće, ogreva za siromašno stanovništvo i mnoge druge humanitarne aktivnosti.
Predsednik Bunjevačke matice u Subotici Veljko Vojnić za naš list kaže da su u političkom životu žene praktično mogle da učestvuju od 1945, ali da je za mnoge Bunjevce i Bunjevke bio poguban dekret iz maja 1945, kojim je zabranjeno je nacionalno izražavanje Bunjevaca i Šokaca u Bačkoj, poništeni njihovi lični dokumenti s naznakom lično izabrane narodnosti Bunjevac ili Šokac.
- Iako su Bunjevci eliminisani iz javnog života, uspili su da očuvaju svoj identitet, kulturu i običaje, a na tom polju veliki doprinos su dale Bunjevke. Prva akademska slikarka u Subotici je Jelena Čović, akademska vajarska Ana Bešlić i zbog toga su nam ovakva istraživanja veoma bitna. Mi kao Bunjevačka matica reosnovani smo 1995, a do tada nismo mogli da istražujemo umetnost i književnost Bunjevaca, a naročito Bunjevki. Prostorije Bunjevačke matice nalaze se u palati porodice Manojlović. U toj kući pre 99 godina dogovarane su tadašnje aktivnosti Srba i Bunjevaca u vezi prosjedinjenja Kraljevini SHS - rekao je Vojnić.
Sandra Iršević