RADNI STO S PISAĆOM MAŠINOM I POGLED NA ANDRIĆEVU NOBELOVU NAGRADU Zavirite u mini-legat skriven u diplomatskim hodnicima
Retki su posetioci koji imaju priliku da se prošetaju kroz svečane sobe Ministarstva spoljnih poslova Srbije, a svaka je posvećena jednoj epohi u našoj bogatoj diplomatskoj istoriji.
Još ređi su oni koji dobiju priliku da zavire u život i rad našeg Nobelovca Ive Andrića, čiji su predmeti deo svojevrsne stalne postavke u ovoj instituciji.
A sve je smešteno u proširenom delu velikog hodnika Ministarstva spoljnih poslova Srbije, skrajnuto od svečanih panela i istorijskih vremenskih linija. Taj kutak, skriven, a opet istaknuto neometan drugim spomenicima naše diplomatije, posvećen je čoveku koji je Srbiju i Jugoslaviju predstavljao i rečju i delom – Ivi Andriću.
Nije reč o muzeju. Ni o zvaničnom legatu, ali se njegova vrednost time ne umanjuje, naprotiv. Detalji iz njegovog života možda više nego drugde svedoče o ličnom i javnom životu našeg pisca-diplomate i retko su u prilici da se vide jer zvaničnih turističkih tura nema.
Radni sto s pisaćom mašinom marke Royal, telefon sa brojčanikom, kožna stolica. Iza njih, uramljena Andrićeva fotografija sa govora u Švedskoj akademiji nauka, kao i panel sa njegovim rečima o diplomatiji: „Ljudi koji vrše ovu službu, nikada ne smeju izgubiti mir, osećanje mere i osećanje dužnosti…“
Na polukružnom drvenom postolju, pred crvenim zidom ispisanim istorijskim podacima, izložena je kopija Nobelove nagrade – zlatna medalja i dvojezična diploma koju mu je dodelila Švedska akademija 1961. godine „za epsku snagu kojom je oblikovao teme iz istorije svoga naroda“. Ispod fotografija tog svečanog dana, na posebnom postolju stoji portret njegove supruge Milene Babić Jovanović, diplomatkinje i službenice protokola, jedne od prvih žena u Ministarstvu i, prema mnogima – njegove najveće podrške.
Ova postavka nije otvorena za javnost. U nju se ne ulazi u pratnji kustosa, već sa dozvolom i ozbiljnim povodom. A opet, ona je više od muzejskog artefakta – ona je deo velike kolekcije svedočanstava o burnim danima srpske istorije iz ugla diplomatije, kada smo mogli da s ponosom da kažemo – imamo Nobelovca, i to u društvenim naukama, danas bolno zapostavljenim.
Diplomatkinja i partnerka
Poseban ugao Andrićevog radnog stola posvećen je njegovoj supruzi Mileni Babić Jovanović, poreklom iz iz ugledne beogradske porodice. Ona nije bila tek uramljena slika: radila je još pre Drugog svetskog rata u Ministarstvu inostranih dela pre Drugog svetskog rata, i to u protokolu, što je za ženu u to doba bila veoma retka pozicija. Nosila je diplomatsku uniformu (fotografije iz 1937. godine to dokumentuju), što je jasan pokazatelj da je već tada bila priznata u službi. Nije poznato da je bila službeno angažovana tokom okupacije, ali je, prema dostupnim izvorima, bila Andriću najbliža i najpouzdanija osoba, naročito u tom izolacionom periodu. Iako je u delima nikada imenom nije spominjao, bili su godinama veoma bliski, toliko da se skoro otvoreno pričalo kako su u vezi „decenijama“. Ipak, 17 godina mlađa Milena zvanično je ostala udata za Andrićevog kolegu i prijatelja, diplomatu Milana Jovanovića, čije je prezime i zadržala do smrti, čak i posle udaje za Andrića.
Život Ivana Andrića, kako je njegovo pravo ime, obeležila je čuvena višegradska ćuprija. Upravo pored nje odrastao je naš nobelovac, u kući svoje tetke, u koju ga je, posle očeve smrti poslala majka, kako bi se školovao.
I iškolovao se: posle studija u Zagrebu, Beču i Krakovu, Andrić je doktorirao u Gracu, te nije čudo što je njegov život obeležila diplomatska karijera, paralelno s književnošću. U vreme studija pridružio se jugoslovenskom nacionalnom pokretu, te ne čudi što je do kraja života, iako po rođenju rimokatolik, insistirao na tome da je Srbin. Taj stav nije bio plod trenutne politike ili oportunizma, već duboko ukorenjenog kulturnog, istorijskog i ličnog osećanja pripadnosti.
Ivo Andrić je kao diplomata služio u Vatikanu, Rimu, Marseju, Parizu, Briselu, Ženevi, i konačno u Berlinu – kao ambasador Kraljevine Jugoslavije od 1939. do aprila 1941. Karijera je trajala od 1920. godine, kada je primljen u Ministarstvo inostranih dela Kraljevine SHS u zvanje višeg pisara, sve do 1. aprila 1941, kada se kao diplomata u Berlinu, posle teških pregovora s Trećim rajhom, potpuno povukao iz diplomatije, da joj se više nikad ne vrati.
Andrić je za vreme rata živeo povučeno u Beogradu, pod nadzorom. Budući u nekoj vrsti zatočeništva, okrenuo se onome u čemu je najviše uživao: pisanju. Upravo tada je napisao svoja najznačajnija dela: Na Drini ćuprija, Travnička hronika, Gospođica. Tako je, paradoksalno, njegovo najveće književno delo nastalo u doba njegove najdublje izolacije.
Posle rata, postao je član i potom predsednik Srpske akademije nauka i umetnosti. Bio je narodni poslanik, učestvovao u javnom i kulturnom životu, ali se nije dublje mešao u politiku. Nobelovu nagradu je i inače dobio kao pisac, a ne kao politička ličnost, što je bilo važno u tadašnjoj Jugoslaviji, koja je tu nagradu iskoristila i za diplomatsku promociju. Da li joj je Andrić to dozvolio – sigurno da jeste: on je pre svega bio diplomata, svestan značaja svakog znaka koji ide u korist države u kojoj živi.
Iako je Ivo Andrić jedini srpski dobitnik Nobelove nagrade za književnost, njegova zaostavština danas nije smeštena u jednoj centralnoj ustanovi, već je raspršena po nekoliko ključnih institucija u Srbiji, dok se deo nalazi i u Bosni i Hercegovini. Ta rasuta struktura sama po sebi govori o širini njegovog delovanja – kao pisca, diplomate i svedoka jednog burnog veka.
Najpoznatije mesto gde se čuvaju Andrićeve lične stvari je njegov nekadašnji stan u Beogradu, na Andrićevom vencu broj 8, pretvoren u memorijalni muzej 1976. godine. U njemu su sačuvani originalni nameštaj, pisaća mašina, rukopisi, bogata biblioteka sa preko četiri hiljade naslova, prepiska, lični predmeti i fotografije.
Prostor odiše tišinom i skromnošću, baš kao i njegov nekadašnji stanar. Originalna Nobelova diploma izložena je upravo tamo, dok se medalja, iz bezbednosnih razloga, čuva u trezoru Narodne banke Srbije. U javnosti se, zato, izlažu kopije.
Deo njegovog arhivskog materijala, pre svega onaj vezan za diplomatsku službu, čuva se u Arhivu Jugoslavije – uključujući izveštaje iz vremena kada je kao ambasador predstavljao Kraljevinu Jugoslaviju u Berlinu, od 1939. do 1941. godine.
Narodna biblioteka Srbije čuva njegove rukopise, prva izdanja i brojna tumačenja, dok se u Fondaciji Ive Andrića – zadužbini koja upravlja autorskim pravima i dodeljuje književne nagrade – nalaze kopije značajnih dokumenata, ali i organizaciona srž Andrićevog književnog nasleđa.
Iako nemaju originale, pojedini prostori, poput „Andrićgrada“ u Višegradu, nastoje da ožive Andrićev svet simbolično – arhitektonski i tematski. Tako njegovo ime obitava u kulturi i mimo dokumenata – kao živo podsećanje.
