Sedam žena koje su stvarale istoriju u Vojvodini

O njoj se ne uči u udžbenicima, iako je ova poslanica, zajedno sa još šest poslanica, ostavila veliki trag u istoriji srpske i evropske politike. Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 1918, kada je proglašeno ujedinjenje sa Srbijom, po prvi put u Evropi pravo glasa su imale i žene. Bio je to revolucionaran demokratski iskorak u vreme kada su Engleskinje, Francuskinje ili Nemice o pravu glasa samo sanjale...”, zapis je nekadašnjeg Subotičanina Borisa Malagurskog, srpsko-kanadskog filmskog režisera i producenta na društvenoj mreži iznad požutele fotografije mlade devojke s početka prošlog veka. 

Ko su bile žene koje su stvarale istoriju i postavile osnove rodnoj ravnopravnosti kao delegatkinje na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 25. novembra 1918. godine? 

O Milici Tomić, Mari Malgurski, Anastaziji Manojlović, Mariji Jovanović, Olgi Stanković, Katici Rajčić, Mandi Sudarević, koje su tokom novembra 1918. godine u 200 izbornih jedinica u Bačkoj, Banatu i Baranji bile izabrane za poslanice Velike narodne skupštine, malo se zna. Istorija je prosto zaboravila na njih.

Njihova imena povodom obeležavanja stotinu godina od zasedanja Velike narodne skupštine sada se često se pominju. Istoričar i direktor Muzeja Vojvodine dr Drago Njegovan je ranije rekao za naš list da će njihovi portreti i biografija biti postavljene u Muzeju prisajedinjenja u Novom Sadu, čije otvaranje je planirano za 25. novembar.

Portrete izrađuju savremeni umetnici na osnovu starih fotografija koje je prikupio Muzej Vojvodine.

O delegatkinjama Velike narodne skupštine mogu se pronaći šturi podaci na internetu, kao i u pojedinim izdanjima, a do jednog smo došli zahvaljujući predsednici Nacionalnog saveta Bunjevaca Suzani Kujundžić Ostojić.

Među tim delegatkinjama najbrojnije su bile Subotičanke: Olga Stanković, Katica Rajčić, Manda Sudarević, Mara Malagurski Đorđević i Anastazija Manojlović, dok je Milica Tomić bila iz Novog Sada, a Marija Jovanović iz Pančeva. Zbog svog porekla, među tim ženama poslanicama svakako je najpoznatija Milica Tomić, kćer Svetozara Miletića i supruga Jaše Tomića, ključnih ličnosti u borbi Srba za autonomiju u 19. i početkom 20. veka. Ime je dobila po pesnikinji Milici Stojadinović Srpkinji, a o njenom obrazovanju svedoči i to što je, osim srpskog, govorila francuski, engleski, nemački i mađarski. Godine 1911. pokrenula je mesečnik „Žena”, prvi časopis u ovom delu Evrope koji se bavio isključivo položajem žena. Časopis je izlazio gotovo celu deceniju.

O Subotičankama – delegatkinjama Velike narodne skupštine u svojoj knjizi „Subotica pre i posle oslobođenja” pisao je Joso Šokčić.

On je napisao i da su srpske oslobodioce na železničkoj stanici u Subotici, kao i u prostorijama Narodnog odbora, dočekale u velikom broju gospođe i gospođice, među kojima su bile Olga Stanković, Mara, Pavka i Manda Sudarević, Anastazija Manojlović i druge.

Šokčić o životu Olge Stanković i Anastazije Manojlović navodi da su bile aktivne članice Dobrotvorne zadruge „Srpkinja” u Subotici i odmah po dolasku srpske vojske u Suboticu 13. novembra 1918. godine bile angažovane u pomaganju i lečenju vojnika zajedno s Bunjevkama Mandom Sudarević i Katicom Prčić.

Anastazija Manojlović bila je supruga advokata dr Dušana Manojlovića, koji je pripadao poznatoj porodici Manojlović u Subotici. Jedno od najlepših zdanja u centru Subotice, Palata Manojlović, zaveštano je Pravoslavnoj crkvenoj opštini, koja je prostorije izdala današnjoj Bunjevačkoj matici. Anastazija i Olga su učestvovale u organizovanju mnogobrojnih dobrotvornih priredbi, pa čak, kako Šokčić navodi, i izbora za mis Subotice. Bile su angažovane i u radu Narodne kuhinje humanog dela Dobrotvorne zadruge „Srpkinja” „Dobro delo”, gde su delile ručak sirotinji.

Olga Stanković je bila supruga Vojislava Stankovića, direktora tadašnje Hrvatske zemaljske banke u Subotici, koji je i sam bio poslanik istorijskog zasedanja u Novom Sadu.

Imena sedam žena koje su učestvovale na Velikoj narodnoj skupštini, povodom obeležavanja stotinu godina od zasedanja sada se često pominju. Istoričar i direktor Muzeja Vojvodine dr Drago Njegovan je ranije rekao za naš list da će njihovi portreti i biografija biti postavljene u Muzeju prisajedinjenja u Novom Sadu, čije otvaranje je planirano za 25. novembar.

Mara Malagurski Đorđević potekla je iz ugledne subotičke bunjevačke porodice. Studirala je engleski jezik u Londonu. Bila je jedan od najvećih boraca za samobitnost bačkih Bunjevaca, ali i afirmisan prozni pisac. Godine 1928. dobila je od Kraljevske akademije nagradu „Cvijeta Zuzorić” za pripovetku „Vita Đanina”. Bila je udata za senatora Dragoslava Đorđevića.

Katica Rajčić i Manda Sudarević su bile takođe Bunjevke. Katica je bila udata za Aleksandra Rajčića, potonjeg podgradonačelnika Subotice, a Manda za Vranju Sudarevića, velikog župana Subotice. Manda je bila agilna oko obnove subotičke bolnice posle Prvog svetskog rata.

Marija Jovanović (1853–1939) iz Pančeva, devojačko Baraković, rođena je u Begeču na Dunavu. Udavala se tri puta: za Nikolu Stojakovića u Bačku Palanku, za veleposednika Vasu Radosavljevića iz Tomaševca i za čuvenog izdavača Kamenka Jovanovića u Pančevu, koji je, po istraživanju dr Ivane Spasić, ceo svoj život posvetio borbi za ujedinjenje Srpstva, ali ga je smrt 1916. pretekla i nije uspeo da dosanja svoj životni san. To je, glasajući na Velikoj narodnoj skupštini 1918. za bezuslovno prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji, umesto njega učinila supruga Marija.

Eržebet Marjanov