„DNEVNIK” SAZNAJE: NA IZLOŽBI U SENTANDREJI BIĆE PREZENTOVAN IZGLED NAJLEPŠE ZGRADE KOJU JE SRPSKA ZAJEDNICA PODIGLA U UGARSKOJ PRESTONICI Dvor u ogledalu prošlosti

Nažalost, ova trospratnica podelila je sudbinu obližnje Saborne crkve posvećene Svetoj Trojici, najvećeg hrama ne samo Budimske eparhije nego i cele Karlovačke mitropolije. Oba zdanja do temelja su srušena nakon Drugog svetskog rata.

Sa idejom da se oživi sećanje na jednu od najlepših zgrada podignutih na desnoj obali Dunava krajem XIX veka, konzervatori Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Novog Sada rekonstruisali su, uz blagoslov mitropolita budimskog Lukijana, nekadašnji izgled arhijerejske rezidencije. Naime, kao plod temeljnih arhivskih istraživanja, analize sačuvanih fotografija i detaljnog proučavanja Nikolićevih „budimskih crteža”, ali i drugih zgrada koje je projektovao, kreirani su renderi i izrađen trodimenzionalni model Vladičanskog dvora.

Podsetimo, Srbi su u većem broju, kako pišu knjige starostavne, počeli da naseljavaju Budim još u doba kraljeva Žigmunda (1368-1437) i Matije Korvina (1458-1490), mada njihova prisutnost na tom području datira i iz još davnijih vremena. Ipak, najveći priliv stanovništva u Ugarsku desio se za vreme Velike seobe (1690), čemu su doprinele s jedne strane Osmanlije, a sa druge carske privilegije Leopolda I, koje su Srbima garantovale potpunu slobodu u unutrašnjoj samoupravi – u svim duhovnim i svetovnim stvarima.       

U Budimu su se Srbi nastanili uglavnom na padinama Tabana, prema Dunavu, u „doljnjoj varoši“, koja se još i početkom ovog veka nazivala „Racvaroš“ (Srpska varoš). Srpska zajednica u Budimu bila je dobro organizovana; imala je vlastitu administraciju, postojalo je esnafsko uređenje, a Srbi su na temelju posebnog carskog ukaza Leopolda I sticali i pravo građanstva. Kada je, pak, reč o budimskoj mitropoliji, ona je formalno ustanovljena 1557. godine, kao najsevernije crkveno središte podunavskih Srba u Ugarskoj.

Prvobitnu, skromnu pravoslavnu budimsku bogomolju od kamena osveštao je patrijarh Arsenije Čarnojević i bila je posvećena Sv. velikomučeniku Dimitriju Solunskom. Za gradnju Saborne crkve najzaslužniji je, pak, Vasilije Dimitrijević, rodom iz Novog Sada, koji je za episkopa budimskog posvećen 1728. godine. Upravo se on, naime, založio kod bečke državne administracije da se u Budimu, na mestu stare i za sve brojniju pastvu nedovoljne bogomolje, sagradi novi veliki hram.

Nakon što je iz carstvujušće Vijene stiglo odobrenje, 29. marta 1741. crkvena opština je sklopila ugovor o gradnji hrama s poznatim peštanskim arhitektom i preduzimačem Andreasom Majerhoferom. Nova bogomolja je završena 1751. i to kao jednobrodna građevina s raskošnim baroknim zvonikom. Deset godina kasnije sklopljen je ugovor sa drvorezbarom Antonijem Mihićem o izradi ikonostasa, za koji je 52 ikone oslikao najpoznatiji novosadski slikar druge polovine XVIII veka Vasilije Ostojić. 

Mada je sedište Srpske pravoslavne Eparhije budimske bilo u Sentandreji, ustoličenje episkopa od sredine XVIII veka obavljalo se u crkvi u Tabanu, koja je imala poziciju katedralnog hrama. U velikom požaru 1810. crkva je ozbiljno stradala, a pukim čudom preživeo je samo zvonik. Vatra je progutala i ikonostas, ali je već četiri godine kasnije izrađena kons- trukcija novog, za koju je 1818. najpoznatiji srpski umetnik toga doba, novosadski slikar Arsa Teodorović, po- čeo da radi ikone i svih 68 završio je do 1820. 

Punim sjajem hram je zasijao 1824, kada su svekoliki radovi na obnovi završeni. Udar visokih dunavskih talasa Saborna crkva je 1838. izdržala, ali nije i bombe koje su na nju pale vek i koju godinu kasnije. Tokom bombardovanja grada pri kraju Drugog svetskog rata hram je, naime, direktno pogođen, a najviše je stradala zvonička kapa. Unutrašnjost, odnosno svodna konstrukcija i enterijer, manje-više ostali su netaknuti, s tim da su usled detonacije izbijeni prozori i do izvesne mere je oštećen krov. Nažalost, za razliku od većine bogomolja stradalih tokom rata, ona nije obnovljena, već je 1949. srušena do temelja. Vladičanski dvor sravnjen je sa zemljom tri godine kasnije.

Sredinom XVIII veka sentandrejska episkopska rezidencija je bila u veoma lošem stanju, zbog čega su vladika Dionisije Novaković (u arhijerejskoj stolici bio je od 1749. do 1767) i njegovi naslednici planirali da na njenom mestu podignu novu. No, to se nije ostvarilo i Dionisije Popović kupuje u Srpskoj varoši 1792, dakle godinu nakon što će preuzeti episkopski tron, kuću koju će preurediti u svoj dvor sa pridvornom kapelom. Pomenuti veliki požar iz 1810. oštetio je i taj vladičanski dom, te će se u potonjim decenijama episkopske rezidecnije seljakati iz Sentandreje u Budim i nazad, sve dok se bogati budimski Srbi nisu odlučili da vladiki obezbede reprezentativnu zgradu koja bi bila u blizini Sabornog hrama. 

Crkvena opština je za tu svrhu 1840. godine otkupila plac na tri ulice na severnoj strani Crkvenog trga, u neposrednoj blizini hrama. Sledeće godine vladika Platon Atanacković je angažovao Alojza Liseka za projekat nove rezidencije, no rešenje bečkog arhitekte nikad nije izvedeno, verovatno jer potreban zamašan kapital za izgradnju episkop na kraju ipak nije uspeo da obezbedi. Ipak, nije se odustajalo od izgradnje nove budimske episkopske palate, pa su tako sačuvana još dva neizvedena projekta, oba iz 1863: jedan za manju palatu u stilu romantizma, dok je drugi predviđao raskošniju vladičansku rezidenciju u neorenesansnom duhu.

Konačno, vreme za izgradnju monumentalnog episkopskog zdanja došlo je tek kada je počelo rušenje starih, uglavnom jednospratnih kuća na desnoj strani Dunava u Tabanu. Zakon donet 1893. godine o gradnji dva nova mosta preko reke, kao i novi planovi urbanizacije, predviđali su modernizaciju budimske obale i podizanje niza velikih palata. Ubrzana transformacija ovog dela grada nije promakla ni upravi Srpske pravoslavne crkve, koja je plac na kojem se nalazila kuća na obali Dunava, koju je bogati krznar Arsenije Miletić svojevremeno zaveštao za potrebe episkopa, uz pomoć države proširila na prihvatljivih 164 kvadratna metra u osnovi i na taj način dobila zemljište za izgradnju novog vladičanskog dvora. 

Posle smrti episkopa Arsenija Stojkovića, koji je na tronu bio između 1852. i 1892, arhijerejska stolica bila je upražnjena, zbog čega je dozvolu za izgradnju budimskog vladičanskog dvora zatražio lično patrijarh Georgije Branković. Autor projekta, koji je predstavljen u julu 1895, bio je Vladimir Nikolić, vodeći arhitekta toga vremena i patrijarhov rođak, koji se već proslavio projektom Partijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima. Po njegovoj ideji bilo je predviđeno podizanje visoke trospratnice, sa rezidencijalnim i stambenim prostorom za episkopa, kao i stanovima i dućanima za izdavanje, čime bi se pokrili troškovi gradnje. Gradnja je započeta u jesen iste godine, a odgovorni izvođač radova, uz nadzor arhitekte Nikolića, bio je majstor Lajoš Cako. 

Velelepna palata, koja je postala useljiva 1899, imala je tri bogato dekorisane fasade: glavnu koja je gledala ka Dunavu (Varkertov kej), fasadu sa ulazom postavljenu ka Debrentei ulici i onu okrenutu ka novootvorenoj ulici Faćol. Palata je imala visoko prizemlje i tri sprata, sa osnovom u obliku ćiriličnog slova P, a u centralom delu se nalazilo atrijumsko dvorište. Na strani s pogledom na Dunav nalazile su se reprezentativne odaje episkopskog stana i gostinske sobe za druge episkope. 

U ovoj veličanstvenoj rezidenciji na obali Dunava živela su, međutim, samo dvojica episkopa: Lukijan Bogdanović (na tronu između 1897. i 1908) i Georgije Zubković (1913–1951). U savezničkom bombardovanju Budimpešte episkopski dvor je, poput Sabornog hrama, ali i niza drugih zgrada u tom delu grada, teško oštećen. Zgrada je na kraju 1952. godine nacionalizovana, a zatim je i potpuno srušena. Netragom je nestala iz gradskog pejzaža Budimpešte. Tako posle Drugog svetskog rata na budimskoj strani ugarske prestonice od monumentalnih građevina, koje su pripadale stanovništvu srpskog porekla,  nije ostala nijedna. Parcelu gde je nekada bila Saborna crkva zauzela je saobraćajna petlja, odnosno prilaz Elizabetinom mostu, dok je na mestu dvora nikao park. 

Miroslav Stajić