BICIKLOM KROZ VOJVODINU: MOROVIĆ (3) Avionsko krilo kao sećanje na partizanski aerodrom iz 1944.

Nakon smrti cara Franje Josipa 1916. i dolaska na vlast cara Karla oseća se naglo slabljenje carevine, a vojnici masovno beže sa svojih dužnosti i stvara se tzv. „zeleni kadar” koji pljačka državnu imovinu i transport.

Dana 21. oktobra 1918. doneta je rezolucija o bezuslovnom priključenju Vojvodine Srbiji, a sastanku su prisustvovali i predstavnici Srema. Morović između dva rata pripada srezu Šid i 1921. ima 2.215 stanovnika. Osnovni izvor egzistencije stanovništva je stočarstvo, najčešće nomadsko. U šumama se gaje svinje rase “crna mangulica”. Sezonskim otkupom i sečom šuma naročito su se bavila preduzeća iz Slovenije, pa je u Moroviću bilo i po 1.000 i više radnika iz tih krajeva. Kao i danas, i tada su šume bile bogate različitim vrstama divljači, pa je razvijeno lovstvo, a reke Bosut i Studva, bogate ribom, omogućavale su i razvoj ribolova. 

U aprilu 1941. ustaše preuzimaju vlast u Moroviću, a u narednim danima Nemci, na predlog ustaša, odvode iz Morovića 123 lica u logore i zarobljeništvo. U proleće 1942. uhapšeno je i odvedeno u Jasenovac 153 lica. U avgustu iste godine ustaše odvode u jasenovački logor još 48 lica.

U jesen 1943. uhapšeno je i oterano u zemunski logor ili odmah streljano u Moroviću još 39 ljudi.

U septembru 1943. u velikom požaru u Moroviću je izgorelo skoro pola sela. U novembru iste godine ponovo su ga palile ustaše. Marta 1944. u tzv. “fesaroškoj ofanzivi” zapaljeno je i izgorelo sve što je do tada ostalo. 13. SS “Handžar divizija” je klala i ubijala meštane Morovića. a mnogi stanovnici beže u šume. Tokom rata, partizanskim jedinicama se pridružilo 69 stanovnika Morovića.

Vrhovni štab Vojvodine donosi odluku o likvidiranju ustaškog uporišta u Moroviću. Ogorčene borbe počinju 4. februara 1944. i traju dva dana, posle kojih je Morović oslobođen. Morović postaje stalno središte 4. i 2. Sremskog odreda. Za vreme proboja Sremskog fronta, u Moroviću su smeštene bolnice i ostale pozadinske jedinice, a mnogi borci iz cele Jugoslavije sahranjeni su u zajedničkoj grobnici na seoskom groblju. 

Na dramatične događaje iz Drugog svetskog rata podseća nekoliko spomenika u selu i njegovoj blizini. U centru se nalazi spomen-tabla iz 1951. sa imenima 25 partizana iz sela poginulih u NOB.

U posleratnoj obnovi, u Moroviću je trebalo svaku stambenu zgradu obnoviti ili sagraditi novu. Tada je izgrađen novi Dom kulture, nova škola, više jednospratnih i dvospratnih stambenih zgrada. Izvršena je elektrifikacija mesta. Izgrađen je vodovod. Sve ulice su asfaltirane. Napravljena je automatska elektronska centrala. Sagrađena je nova samousluga i nova ambulanta. A sve to uglavnom iz samodoprinosa uz pomoć društvenih preduzeća u mestu... 

„Srna” i „Košuta” još pamte druga Tita

Nedaleko od auto-puta Beograd-Zagreb, 2,5 km od graničnog prelaza Batrovci, u srcu stoletne hrastove šume nalazi se Vojna ustanova Morović sa dve autentične vile “Srna” i “Košuta”.

Vila „Košuta“ ima lepo uređene apartmane, dvokrevetne sobe i restoran. Iako se vidi da objekat pamti i bolje dane, u restoranu vile “Košuta” možete probati specijalitete od divljači, a ukoliko vas ne opije vazduh (ili nešto jače!) i izdržite do kasnih sati, iz potaje možete posmatrati jelene koji posećuju hranilišta postavljena u neposrednoj blizini.

Poseban ekskluzivitet predstvlja vila „Srna“ koja je rezidencijalni objekat građen za bivšeg predsednika Tita, sa bilijar salom, dva luksuzna apartmana i dve dvokrevetne sobe, velikom salom sa kaminom, kuhinjom i trpezarijom. Ambijent je oplemenjen vrednim lovačkim trofejima iz bogatog morovićkog lovišta…

Na putu do Vojne ustanove Morović prolazite pored avionskog krila koje predstavlja spomenik na mestu gde je na kraju Drugog svetskog rata bio partizanski aerodrom koji su koristili saveznički avioni za donošenje pomoći jedinicama NOP-a.

Pražnju mi privlači tabla Spomen zabavišta “Bosutski odred” na kojoj se nalazi reljef sa likom čuvenog kurira Jovice kojeg je ovekovečio Đorđe Andrejević Kun pa je postao grafički simbol omladine u NOB-u - dečak sa prevelikim šinjelom i čizmama i ozbiljnim izrazom lica. Inače, čuveni kurir Jovica je zapravo Jovan Tolimir koji posle rata nije “naplatio” svoje partizanske zasluge useljenjem u vilu na Dedinju nego je nastavio da se bavi poljoprivrednom u rodnom selu Podorugle pored Mrkonjić Grada.

Broj stanovnika Morovića na popisu 1948. bio samo 1.503, gotovo 700 manje nego pre rata što je posledica gorepomenutih zločina nad civilima i odvođenja u logore. Posle toga broj stanovnika raste i kreće se oko 2.000 sve do 2011. kada počinje negov nagli sunovrat. Na popisu 2022. u Moroviću ima samo 1.301 stanovnik. 

U izlogu jedne prodavnice stoji tablo na kojem ispod natpisa “Mali maturanti” stoje fotografije petoro mališana koliko ih je u generaciji 2023/2024. završilo vrtić i upisalo prvi razred Osnovne škole “Filip Višnjić” (do 2002. se zvala “Bosutski odred”). Osnovna škola ima i svoje ispostave u obližnjem Višnjićevu i 20 kilometara udaljenoj Jameni, najzabitijem selu Srema, “uvučenom” u tromeđu Srbije, BiH i Hrvatske.

U Moroviću je puno praznih kuća a mnoge kafane i etno-sela koje vidite na mapama i sajtovima turističkih organizacija - u stvarnosti su odavno zatvoreni…

Zbog blizine auto-puta i svega u ovoj reportaži pobrojanog (dve reke, pet mostova, tri crkve, bogata istorija, lovište...) Morović bi mogao da bude biser vojvođanskog turizma ali to na žalost sada nije slučaj.