BICIKLOM KROZ VOJVODINU: SREMSKA RAČA (2) Potresno svedočanstvo devojčice Slavice koja je preživela krvoproliće Handžar divizije

Mnogi predmeti kao što su metalni kazani, oklopi i mačevi čuvaju se u muzeju Srema u Sremskoj Mitrovici. Rača je stekla važnost zbog svog povoljnog položaja na Savi u koju se sa Bosanske strane uliva Drina. Tu je od davnina bio glavni prelaz preko Rače i trgovačka raskrsnica. Na kraju rečne okuke nalazili su se grad i tvrđava Rača, a selo Stara Rača ležalo je dva km od grada na istočnoj i zapadnoj strani poluostrva na obalama Save.

U srednjem veku Rača je zabeležena u jednom dokumentu 1275. Ovaj posed su najpre imali mađarski plemići iz porodice Ajnard, zatim Šomakoš Kukojevački, Ivan Morović i najzad Stevan Batori. U prvoj polovini 14. veka Elizabeta, žena mađarskog kralja Karla Prvog, obnovila je opatiju Sv. Nikole i predala je franjevcima za manastir. U drugoj polovini 14. veka, posle smrti kralja Lajoša Prvog (sina Karla Prvog), sačuvani su podaci o „kraljevskoj varoši Rača na ušću Drine u Savu“.

Prema jednom dokumentu, građani su se žalili kraljici na činovnike, koji im ne dopuštaju da žive starim, slobodnim običajima. Na to je kraljica dala građanima slobodu da biraju između sebe načelnika i porotnike, koji će suditi zajedno sa njenim činovnikom. Kada je Bosna pala pod Turke, mađarski kralj Matija Korvin krenuo je u pohod na Turke i 1464. dva dana se zadržao u Rači… 

Nakon Karlovačkog mira 1699. Rača je ušla u sastav Austrije. Već posle dve godine u mestu je ustrojena kapetanija sa 100 pešaka, 50 konjanika i 100 graničara. Tada su selo naselili Srbi i 1733. godine imala je 14 domova i 62 stanovnika. 1784. ponovo je izgrađena tvrđava Rača, jer je stara već bila trošna. Te godine Austrijski car Josip Drugi lično je posetio Raču i za tu priliku je izgrađen drum od sela Rača do tvrđave. 

Krajem 19. veka tvrđava je obnovljena i preudešena za kaznionu sa 300 mesta. U njoj je obično bilo oko 180 kažnjenika i 20 čuvara. Zbog nezdravog objekta i loše hrane svima je bilo loše. Nešto kasnije objekat je kupio trgovac iz Osijeka i podigao pivaru. Tvrđava je opet kasnije prodata i cigla odvučena. 

Kada se sagradio most prema Savi, Sremska Rača je ostala unutar nasipa. Kada se Sava izlila 1931. Rača je preživela katastrofalnu poplavu, zbog čega ju je država 1934. godine preselila izvan nasipa na naročit ravan teren na kome je ostala i dan danas.

Tokom Drugog svetskog rata, 19. jula 1943, u Sremskoj Rači je formiran Drugi sremski partizanski odred, dok se već 17. januara 1944. formira Šesta vojvođanska brigada. Tokom Drugog svetskog rata preko Rače su prošle hiljade boraca idući za Bosnu. Kasnije u sećanje na borbu je nastala pesma “Kad su Sremci krenuli sa te Fruške gore”.

Početkom marta 1944. celo selo je spaljeno, a meštane su pripadnici 13. SS brdske divizije Handžar surovo preklali. Masakr je bio odmazda za partizanske diverzije na nemački transport. U Sremskoj Rači nakon masakra je boravio član britanske vojne misije Bejzil Dejvidson (1914-2010), a u svojoj knjizi „Slika partizana” opisao je zatečeno stanje:

„Početkom marta Lala i ostali iz Bosne su stigli u Raču, prelazeći Savu na samom rubu katastrofe. Našli su prizor neizdržive strahote. Leševi 220 ljudskih bića, od kojih su 83 bile žene i pedeset starci, a ostatak deca suviše mala da bi prešla Savu u našem povlačenju, ležali su po selu, u malim gomilama po dvorištima, u plitkim grobovima, skriveni pod snopljem kukuruznih stabljika, ili jednostavno ostavljeni na putu. U selu Bosut, udaljenom tri milje, pronašli su leševe 75 žena, 45 dece i 38 staraca; a priča je skoro ista u Moroviću i druga dva sela. Kasnija računica je pokazala da je ukupno 460 staraca, žena i male djece ubijeno u ovim selima, osim nekih koje nisu mogli da uračunaju. U većini slučajeva otkrili smo da su imali prerezan vrat. Sedamdeset ili osamdeset kuća je bilo spaljeno.”

Spomenik Ćati i žrtvama masakra 1944.

U centru sela je i spomenik Živanu Milovanoviću zvanom Ćata koji je bio narodni heroj (proglašen 2. oktobra 1953). Rođen je 25. maja 1919. u Sremskoj Rači, a umro 15. maja 1969. Rastao je u siromašnoj zemljoradničkoj porodici. 

U trinaestoj godini je ostao bez oca, a njegova majka sa četvoro dece i tri jutra zemlje je odgajala decu. Po završetku osnovne škole Živan se zaposlio kao pisar (ćata, kako je i dobio nadimak). Pošto je bio najstariji u porodici, kao hranilac nije služio vojsku ali početkom Drugog svetskog rata je postao partizan i 1943. komandir čete. Činio je razna herojska dela i posle rata postao nosilac Partizanske spomenice 1941.

Pored Ćatinog spomenika nalaze se i ploče sa imenima palih boraca NOB-a iz ovog sela (njih 24) i mnogo više imena žrtava fašističkog terora. Čitave porodice. Na kraju jezive liste piše još: „i 33 nepoznata lica koji nisu meštani ovog sela”.

Jedna devojčica, čije je ime Slavica Crnić, pobegla je izbezumljena kroz šumu do sela Grk (današnje Višnjićevo). Isprva meštani nisu mogli da razumeju njeno „detinje trabunjanje”, ali uskoro su shvatili šta im priča. Slavica je bila pogođena u glavu krajem sekire, ali izgleda da je udarac bio loše ciljan. Slavica je pala na zemlju, ali je povratila svest nekoliko sekundi kasnije, u trenutku kada je njena majka legla preko nje, boreći se da je zaštiti. Krv je lila svuda po njoj i po zemlji iz rana na telu njene majke koje je zadavao čovjek sa sjekirom. Slavica se toga potpuno jasno seća, što znači da je bila pri svesti; ali zahvaljujući nekom neshvatljivom instinktu samoodržanja ona nije načinila pokret. Ostala je tako sve do večeri, kada se iskobeljala ispod leša svoje majke i pobegla u šumu.

Na mesnom groblju pažnju mi privlači spomenik porodice Čolić. Majka Jelena je imala 35 godina, ćerka Stana 11 a sinovi Nemanja i Nikola 9 i 6 godina. Sve su ih pobili zločinci iz Handžar divizije. Spomenik su podigli otac Novo (koji je verovatno za vreme masakra sa partizanima bio u Bosni) i pomajka Anka.

Od 220 kuća u selu samo tri su dočekale kraj Drugog svetskog rata. Preživeli koji su se vratili iz Bosne ponovo su obnovili selo koje je na popisu 1948. imalo 547 stanovnika. Broj žitelja dostiže 1.043 na Popisu 1971. ali nakon toga počinje da pada tako da ih prema podacima iz 2022. ima samo 482, manje nego posle Drugog svetskog rata.

Robert Čoban